door Evie Embrechts, met dank aan Hanna
Dit is het tweede deel van een driedelige reeks over feminisme, socialisme, ruimtevaart en de toekomst van de mensheid – deel 1 vind je hier.
Feminisme, ruimtevaart en de toekomst van de mensheid
Deel 1: over de geschiedenis van de ruimtevaart en de plannen voor de nabije toekomst;
Deel 2 (dit deel): over de zoektocht naar intelligent leven op andere planeten, de Fermiparadox en de Great Filter;
Deel 3: feminisme/socialisme en ruimtevaart – bedenkingen en kritiek op ruimtevaart, alternatieven en redenen waarom wereldverbeteraars hier ook eens over moeten nadenken.
Deel 2
De zoektocht naar intelligent leven, de Fermiparadox en de Great Filter
Mensen vragen zich al heel lang af of er elders in het heelal nog intelligent leven is. Hoe dat er dan uitziet, of we daarmee kunnen communiceren… zijn belangrijke bijkomende vragen.
Lekker naïef werd in verschillende van de eerste ruimteveren (Pioneer 10 en 11, en Voyager 1 en 2) informatie meegestuurd over het menselijk ras: tekeningen van wie we zijn, teksten, muziek. Als een soort van intergalactisch hallo, een welkom, een beetje achtergrond over wie we zijn.
Message in a bottle
Op die meegestuurde informatie is veel kritiek gekomen, maar laat ons eerst even stilstaan bij de hilarische manier waarop die informatie werd meegegeven. Voyager werd al in 1977 gelanceerd, er waren nog geen CD’s, mp3’s, usb sticks of dergelijke, dus hoe geven we dan die muziek mee? Juist, op een “grammofoon” plaat. Je weet wel, zo’n grote onhandige schijf die je ouders of grootouders – of hedendaagse hipsters – op een bak plaatsen en dan een naald opleggen om krakerige muziek te spelen (“véél betere kwaliteit dan CD’s”). Met instructies aan eventueel buitenaards leven over hoe ze die platen af kunnen spelen.
Carl Sagan, een van de samenstellers van de informatieplaten, had ook nog “Here comes the Sun” van de Beatles erop willen zetten, maar kreeg geen toestemming van platenmaatschappij EMI – ze hadden waarschijnlijk schrik dat die aliens illegale kopies gingen maken. Je vindt er wel Bach, Beethoven en Chuck Berry (het nummer Johnny B. Goode).
Voyager 1 zal binnen een jaar of 40 000 (ja, veertig duizend) aankomen nabij een andere ster, Gliese 445. Je weet maar nooit dat er rond die tijd intelligent leven in de buurt rondhangt dat met grammofoonplaten overweg kan.
Alle grapjes terzijde, zegt dit ook iets over technologische ontwikkeling. Als het mensenras over 40 000 jaar een grammofoonplaat zou aankrijgen, zou er dan iemand nog weten hoe die af te spelen? Maar beter kon niet: het was en is roeien met de technologie die je hebt. Vandaag de dag zou een USB-stick of dvd ons handiger lijken, maar over tien-twintig jaar vinden we dat belachelijk achterhaalde technologieën. Niet alle ontwikkelingen zijn even handig: een Spotify playlist kan je ook al niet meesturen.
TERZIJDE
We vinden onszelf vandaag de dag wel zo geweldig technologisch, maar er is een enorm probleem met het in stand houden van informatie voor de toekomst.
Websites met kostbare informatie verdwijnen regelmatig, zonder dat er backups zijn of dat de kennis elders toegankelijk is. Een beetje de moderne branden in de bibliotheek van Alexandrië. Als een website verdwijnt, vind je soms die teksten nog elders terug, op de wayback machine, een website die andere websites archiveert. Maar soms is het weg. Digitale informatie heeft dat karakter ook wel: het kan ineens allemaal weg zijn.
Ik heb nog backups van teksten geschreven in mijn jeugd die op floppy staan, en op “zip drive” (een soort betere floppy) maar er zijn haast geen computers meer die dat kunnen lezen, en dat is maar twintig à vijfentwintig jaar geleden. En harde schijven of cd’s gaan niet zo lang mee. Toen cd’s op de markt kwamen, zeiden de marketeers nog dat die “eeuwig” gingen meegaan. Mijn allereerste cd speelde tien jaar later al niet meer.
Hoe we al die kennis kunnen bewaren voor de volgende eeuwen is een belangrijke vraag. Het is ironisch dat soms boeken uit de vorige eeuw gemakkelijker te vinden en bewaren zijn dan sommige teksten of informatieve websites van vandaag. Leve bibliotheken en archieven!
De grammofoonplaten e.a. roepen de vraag op hoe we ooit zouden kunnen communiceren met intelligent buitenaards leven als we het tegenkomen. Waar een wil is, is een weg, hopelijk.
Om buitenaards leven extra af te schrikken, sturen we een foto van drinkende, etende, likkende mensen mee. Hopelijk lijken die aliens niet op croques of ijsjes.
Kritiek op de informatiegravures en platen
Om te beginnen, als je je rot aan het ergeren bent aan die gestileerde tekening van die man en vrouw, je bent niet de enige. Feministes klaagden ook toen al over wat dat uitdrukte. De man en vrouw zijn bizar haarloos, de man brengt een groet en de vrouw mag er een beetje onderdanig bijstaan – let op de verschillende stand van hun benen. De genitaliën zijn ook een beetje bizar. Bij de vrouw is er niets te zien, bij de man een beetje. Vanuit 1977 bekeken is dit misschien een griezelige voorspelling over plastische chirurgie en haarloosheid als patriarchale norm in de toekomst.
De man en vrouw moesten er “neutraal” uitzien, maar de ontwerpers gaven toe dat ze er caucasisch (wit) uitzagen. De witte ontwerpers van de tekening wilden de man eerst nog een afro haarstijl geven, maar dat werd later weer geschrapt. We hopen dat de aliens niet te fijngevoelig zijn dus. “Hey hallo! Wij zijn aardlingen, een racistisch en seksistisch ras. Hier is ook nog wat muziek, welkom! O en zo zien onze genitaliën eruit. #puurnatuur #nofilter”. Dergelijke pogingen zijn een beetje gedoemd, vrees ik. Diversiteit kan je meegeven door diversiteit te tonen, niet door te proberen in één of twee mensen alle diversiteit van de wereld te proppen.
Dan is er nog de vraag aan wie we die informatie eigenlijk geven. We moeten dan maar hopen dat eventueel buitenaards leven intelligenter en meer empathisch is dan wij nu en in ons verleden geweest zijn.
Sir Martin Ryle (…) wrote with great anxiety that he felt it was very hazardous to reveal our existence and location to the galaxy. For all we know, any creatures out there were malevolent or hungry, and once they knew of us, they might come to attack or eat us.
– Voyager FAQ
Is er intelligent buitenaards leven?
Klik om de tekening op volledige grootte te zien
Het kan zijn dat we die welkomstboodschappen in een leeg heelal schieten, waarin mensen de enige intelligente soort zijn. Maar de kans bestaat dat het niet zo is.
In deel 1 hadden we het al over hoe groot het heelal is. Laten we daar nog eens op terugkomen met enkele vergelijkingen. De schets van ons heelal hierboven geeft al een beeld. Het zijn afstanden en aantallen die wij ons echt niet goed kunnen voorstellen – als mensen zijn we hier slecht op voorbereid. Er zijn minstens duizend keer meer sterren dan dat er zandkorrels zijn op alle stranden van de hele planeet. 10^24 sterren (een 1 met 24 nullen achter). Dat is in het observeerbare universum, want we kunnen niet het hele universum zien.
Zelfs als de meeste van die sterren enkel planeten hebben die veel te koud zijn, of veel te warm, of zonder oppervlakte, statistisch gaan er nog altijd enorm veel zijn waarop leven zich zou kunnen ontwikkelen. Gebeurt dat dan ook?
Daar hebben we eigenlijk geen idee van. Vroeger namen mensen aan dat zij het centrum van het universum waren, de door god geschapen soort, en dat alles rond onze planeet draait, zoals de zon en de andere planeten. Dat bleek niet juist te zijn. Het heelal trekt zich niet teveel aan van deze kleine blauwe planeet. Het feit dat we niet speciaal of uitverkoren zijn, is een goed teken: als we een gewoon “gemiddeld” voorval zijn, is de kans groter dat er nog veel ander leven is in het universum.
Misschien zitten wij in een achterkamertje van het heelal en gebeuren alle coole ontwikkelingen veel verder, waar we nog niet kunnen kijken. Misschien komen we op Mars of Venus of één van de manen van Jupiter bacteriën tegen. Tot nu toe hebben we nog geen leven ontdekt, intelligent of anderzijds, en heeft ook geen intelligent leven ons gecontacteerd – voor zover wij weten.
Valse positieven
Soms krijgen we data uit het universum die wel heel opvallend regelmatig is, of waar een herkenbare reeks inzit. Pulsars bijvoorbeeld – pulsating stars – sturen ritmische electromagnetische pulsen door, wat kan lijken op een boodschap van een intelligent wezen. De eerste keer dat mensen zoiets waarnemen, wisten ze niet of het een signaal van buitenaards leven was of niet, maar om het leuk te houden noemden ze het signaal toch maar LGM – little green men. Het bleek echter om een ster te gaan. De zeer precieze ritmes van pulsars werden gebruikt in de gravure aan boord van Pioneer, om aan eventuele buitenaardsen te proberen duidelijk te maken wat ons adres is.
In 2016 kregen we nog eens een waarschijnlijk “valse positief” – de kranten stonden er vol van: This is not a drill! SETI – de search for extraterrestrial intelligence, zie verder – had data opgevangen die een kandidaat kon zijn voor intelligent leven. Dat gebeurt regelmatig. Maar het was ook dit keer waarschijnlijk een natuurlijk fenomeen.
Helaas dus, tot nu toe hebben we nog geen contact gehad. Dat kan allerlei redenen hebben, en dat brengt ons ineens bij…
De Fermiparadox
In 1950, tijdens de lunch, zei de natuurkundige Enrico Fermi in een discussie met zijn collega’s “Maar waar zijn ze dan?”. De paradox is dat er zo onvoorstelbaar veel planeten zijn dat, zelfs met een enorm kleine kans op leven, er toch heel veel intelligent leven zou moeten bestaan in dit heelal. Toch hebben we daar tot nu toe geen enkel signaal van opgevangen.
We hebben wel bewijs dat het leven kan ontstaan in het heelal: wijzelf. Ooit zijn wij ontstaan, we hebben ook bewijs van de langzame evolutie van eencelligen naar meercelligen en uiteindelijk naar allerlei complexe diersoorten, dus dat moet herhaald kunnen worden.
Niet alleen dat, de Aarde is vrij recent gevormd in de geschiedenis van het heelal. Het universum is naar onze laatste berekeningen zo’n 13,8 miljard jaar oud – give or take enkele tientallen miljoenen jaren. De aarde is zo’n 4,5 miljard jaar oud. Leven zou zich al miljarden jaren eerder hebben kunnen vormen op andere planeten. Dat leven zou dan veel meer tijd hebben gehad om zich technologisch te ontwikkelen. En bijvoorbeeld op duizenden planeten te gaan wonen, bakens op te zetten met “hallo hier zijn we signalen”, of even op bezoek te komen.
Dat we toch nog niets hebben opgevangen kan verschillende redenen hebben:
- We zijn alleen in het heelal;
- Het is een complot en “ze” houden de waarheid voor ons verborgen
- De afstanden tussen sterren zijn zo groot – en die afstand wordt steeds groter – dat contact zeer moeilijk is;
- We hebben de instrumenten niet om communicatie op te vangen, we weten niet waarnaar we moeten luisteren;
- Buitenaards leven weet wel beter dan contact te leggen met ons;
- Buitenaards leven bestond wel maar is uitgeroeid;
- …
Er is al heel veel interessants geschreven over de Fermiparadox en ik kan dat niet allemaal herhalen, maar ga kort op enkele bedenkingen in:
Het is een complot en “ze” houden de waarheid voor ons verborgen
Dit conspiracy theory denken is zoals gebruikelijk net naast de waarheid. Het klopt natuurlijk dat de regeringen van onze wereld heel wat verborgen proberen houden. Maar om bijvoorbeeld contact met buitenaards leven verborgen te houden, zouden onze regeringen toch een stuk efficiënter moeten zijn dan ze werkelijk zijn. De meeste overheden zijn gewéldig incompetent en kunnen niet eens de treinen op tijd laten rijden. Ze kunnen tevens niet eens youtube of pirate bay censureren, laat staan zoiets groots verbergen. Dit terwijl er wel voortdurend andere schandalen uitlekken. Kortom deze reden kunnen we rustig negeren, hoewel ze wel leuk is voor X-Files achtige tv-series.
Afstanden
Als buitenaards leven vanop veraf gelegen sterren naar onze planeet kijken, zien ze ons niet, dan zien ze een gloeiend hete bol lava of zien ze dinosaurussen rondlopen. Zoals in het eerste deel opgemerkt: het licht doet er – dus aan lichtsnelheid – jaren over om te reizen tussen sterren heen. Alle beelden die wij zien van sterren zijn dus in het verleden. Sommige sterren die we kunnen zien bestaan al niet meer. Van veraf naar de Aarde kijken betekent dat ze geen mensen zullen zien.
Het heelal dijt ook uit (het rekt uit). Sinds de oerknal zette het heelal uiteen van één punt in tijd en ruimte – nee ik kan het ook niet helemaal vatten – en de snelheid van dat uitdijen neemt nog steeds toe – wetenschappers weten nog niet echt goed hoe dat komt en wijten dat dan maar aan “dark energy”. Als het maar een naam heeft, dan klinkt het wetenschappelijk. De sterrenstelsels aan het uiteinde van het deel van het universum dat wij kunnen waarnemen, bewegen sneller dan lichtsnelheid van ons weg. Dat wil zeggen, tenzij we communicatievormen vinden die sneller zijn dan lichtsnelheid, zullen we nooit meer met (wezens in de buurt van) die sterren kunnen communiceren. We zien die sterren nu nog wel omdat we het licht zien dat ze miljarden jaren geleden hebben uitgezonden, maar alle huidige signalen zullen ons nooit meer bereiken. Ik geef eerlijkheidshalve mee dat ik geen astrofysicus ben en dat het me nog niet lukt dit soort dingen 100% te begrijpen – zie wikipedia voor een artikel hierover.
Communicatievormen
Het kan ook zijn dat we luisteren op een verkeerde golflengte. Bijvoorbeeld: ik neem een walkie-talkie (kent iemand dat nog?) en probeer daarmee contact te zoeken. Maar iedereen gebruikt nu gsm’s, dus vang ik die signalen niet op. Het lijkt alsof ik alleen ben. Ik koop een gsm en stuur smsjes maar niemand leest die nog, iedereen zit op whatsapp. En ga zo maar door.
Een buitenaardse samenleving stuurt misschien ook helemaal geen signalen uit – misschien hebben die ook schrik. Stel je voor dat ze onze geschiedenis hebben kunnen waarnemen: de kolonisatie en genocides in Amerika, in Afrika, de wereldoorlogen… Wie wil er nu contact leggen met een dergelijk oorlogszuchtig kapitalistisch ras?
Als er buitenaards leven is dat ongeveer even technologisch capabel is als wij, zijn we eraan voor de moeite – onze signalen zijn niet zo sterk en dringen niet zo ver het heelal in. Misschien zitten die helemaal aan de andere kant van het centrum van het heelal en vragen ze zich af waarom er niemand contact opneemt. Een lichtjes frustrerende gedachte. Onze radiotelescopen staan op aarde, bedekt door onze atmosfeer die signalen stoort. Een reeks instrumenten op de maan – die heeft geen atmosfeer – zou ons betere data kunnen geven. Maar helaas zijn we al vierenveertig jaar niet meer op de maan geweest.
Het SETI project zoekt op zoveel mogelijk golflengtes naar signalen van buitenaards leven. Maar dat zijn alleen de golflengtes van informatie die wij kunnen bedenken en opvangen – per definitie weten we nog niet wat we in de toekomst gaan uitvinden en kunnen bereiken.
We krijgen nu al meer data binnen uit het heelal – via radiotelescopen – dan we kunnen verwerken. Je kan zelf meehelpen door een speciale SETI @ HOME screensaver te installeren: als je even je computer niet gebruikt, dan kan die data van SETI helpen analyseren.
Antropomorfisme
In de discussie over intelligent leven moeten we oppassen dat we niet zomaar aannemen dat ander leven menselijke trekjes heeft. Misschien zijn het dolfijnachtige wezens die zich prima voelen diep in een oceaan ergens, muziek maken en geen zin hebben in communicatie met andere wezens. Misschien zijn het wezens die zoveel sneller of trager communiceren dan ons, dat we elkaar niet opmerken – zoals mieren niet nadenken over snelwegen of telefoons. Misschien zijn het alleen mensen in een kapitalistische maatschappij die per se alles willen verkennen, veroveren, koloniseren. Denken andere wezens “waarom zouden we in het heelal gaan kijken het is daar koud en ongezellig, we blijven liever thuis.”
Protocol voor beginnende samenlevingen
Als je kijkt wat de mensheid in de afgelopen honderd jaar heeft uitgevonden, terwijl we in het heelal werken met tijdschalen van miljoenen en miljarden jaren, is de kans groot dat andere intelligente wezens in het heelal technologisch een enorme voorsprong op ons hebben.
Intelligente wezens die niet roofzuchtig zijn, zouden vanuit een verlicht intelligent denken wellicht besluiten de mensheid alleen te laten. Dat is het beste wat ze kunnen doen: ons zelf laten ontwikkelen tot we de problemen op onze planeet hebben opgelost en zelf klaar zijn voor contact. Zeg nu zelf: als je een buitenaards wezen was dat ons de laatste honderd jaar gevolgd heeft, zou je contact willen zoeken?
Er is geen ander leven (meer)
Het is ook mogelijk dat er weinig of geen ander intelligent leven is in het heelal, dat de ontwikkeling van leven zo speciaal en miraculeus is, dat het bijna nooit voorkomt. Of dat er misschien wel leven ontstaat, maar dat bijna altijd uitsterft door enkele rampen. De dinosaurussen op planeet Aarde zijn uitgestorven door één grote asteroïde die neerstortte op Aarde. En het mensenras had in de koude oorlog gestorven kunnen zijn aan een kernwapenoorlog – een gevaar dat helaas nog steeds mogelijk is.
In het begin van het ontstaan van het heelal waren er veel meer sterren die ontploften – supernova’s – en daarbij alle planeten rondom vernielden. Er zijn ook plotse bombardementen van straling die alles van leven verwoesten. En dat brengt ons mooi bij The Great Filter.
The Great Filter
Het zou kunnen dat bijna alle leven dat zich ontwikkelt doorheen een aantal gelijkaardige problemen moet raken, om verder te kunnen ontwikkelen in plaats van uit te sterven. Alle ontwikkelend leven moet door die filter, als dat niet lukt dan sterft de samenleving uit.
Die great filter zou bijvoorbeeld kunnen zijn de overgang van eencellig naar meercellig leven. Misschien is dat zo onwaarschijnlijk, is dat zo afhankelijk van precies de juiste omstandigheden, dat het bijna nooit gebeurt. In dat geval is de great filter achter ons, en hebben we geluk. Het kan ook zijn dat de great filter nog voor ons ligt, dan hebben we pech. Het kan ook een reeks filters zijn de telkens een enorm aantal samenlevingen elimineren:
Het zou kunnen dat dat iets van buitenaf is. Supernova’s – ontploffende sterren – en kosmische straling verwoesten veel planeten in meer actieve delen van het universum. Maar het probleem zou ook van binnenuit kunnen komen.
Dat bijvoorbeeld elke maatschappij bestaande uit individuen een manier moet vinden om met elkaar om te gaan zonder al te veel geweld en op een manier dat iedereen zich voldoende kan ontwikkelen en kan bijdragen tot de hele maatschappij. From each according to their abilities, to each according to their needs. Als dat niet lukt, krijg je oorlogen en verwoest die maatschappij uiteindelijk zichzelf. Misschien is het heelal bezaaid met primitieve samenlevingen die allemaal hun versie van Hitler hebben gehad en daaraan ten onder zijn gegaan.
Het zou kunnen dat de grote filter voor ons het milieuprobleem is. De kapitalisten maken winst – een belachelijk concept eigenlijk – met het verpesten van de Aarde. Tenzij we snel genoeg dat kapitalistisch systeem omver werpen en vervangen door iets beters, zal de aarde niet al te leefbaar meer zijn. De aarde zou kunnen opwarmen en een steeds sneller gaand broeikas effect kweken, waardoor we niet meer kunnen leven, zoals op de planeet Venus. Of we komen terecht in een permanente koude ijstijd, zoals op Mars. (Mars en Venus waren vroeger waarschijnlijk meer op de temperatuur van de aarde, maar de ene werd een gloeiende hel en de andere een koude bol.)
Of Rusland of Amerika of China of… beginnen een atoomoorlog. Al die voorbeelden zijn volgens mij beslissende filters, bondig uitgedrukt door Rosa Luxemburg als “Socialisme of barbarij”. Of door Audre Lorde:
If we lose, someday women’s blood will congeal upon a dead planet. But if we win, if we win… there is no telling.
– Audre Lorde
Da’s ook mijn nachtmerrie: een koude, dode planeet. Omdat we het belangrijker vonden aandeelhouders tevreden te stellen dan iets goeds te doen. Omdat we nooit de organisatievorm vonden die ons in staat stelde om effectief het verzet te kweken nodig om het kapitalisme (white supremacist capitalist patriarchy) omver te werpen en te vervangen door een beter systeem.
En met dit depressieve nieuws 😉 sluiten we het tweede deel af. In het derde deel komen we dan aan de hoofddiscussie: als progressieve mensen, feministes, socialistes, noem maar op, wat hebben wij aan ruimtevaart, wat is het nut daarvan en kunnen we dat anders en beter doen dan kapitalistische staten en bedrijven? Wordt vervolgd in deel drie.
Bronnen
- Voyager Golden Record – de plaat aan boord van Voyager
- Pioneer Plaque
- Voyager FAQ
- Pulsar – sterren met ritmische elektromagnetische pulsen
- Metric expansion of space – over het uitdijen van het heelal
- SETI – the search for extra-terrestrial intelligence
- SETI @ HOME – help zelf mee signalen analyseren
- The Fermi Paradox – wait but why
- Fermi paradox – wikipedia
- “Baffling” SETI “Signal” critique
- Very Large Array
De Tweede Sekse Voorbij 
Geef een reactie