Welkom bij Throwback Thursday, waarbij we op donderdagen telkens terugblikken naar oudere teksten op deze blog die nieuwe aandacht verdienen. Vandaag is het artikel “Van Golven naar een Overstroming” aan de beurt dat bijna exact 7 jaar geleden werd gepubliceerd. Deze tekst heeft niks te maken met de recente overstromingen in België, maar hoopt inspiratie en kracht te geven aan de huidige feministische beweging die sinds kort begonnen is aan haar vierde golf. Om te streven naar een mooie feministische toekomst is het nodig om eerst te kijken naar ons verleden en te leren van onze geschiedenis en daar hoopt dit artikel aan bij te dragen. De tekst is ondertussen een veelgelezen klassieker geworden – zowel op deze blog, als in het eerste nummer van het Tweede Sekse Op Papier zine en in Engelse versie in het Same Heartbeats zine – en we graven hem graag nog eens voor jullie op. Veel leesplezier:
One step forward, five steps back.
We tell the truth they turn up the laugh track.
Feminists we’re calling you.
Please report to the front desk.
— Le Tigre “F.Y.R.” [1]
Wanneer we het hebben over de evolutie van het westers feminisme doorheen de tijd wordt er vaak gesproken over “golven”. Deze golven zijn bepaalde periodes met een verhoogde feministische strijd [2], die meestal de vorm van een massabeweging aanneemt. Tussen en na de golven is er een terugval van (zichtbaar) massa-activisme en een terugkeer naar meer conservatieve en patriarchale waarden waarbij feministische ideeën als onnodig, extreem, voorbij, belachelijk en/of uncool worden afgeschilderd. Dit noemt men een “backlash”[3]. Toch is spreken in golven en cycli ook problematisch, beperkend en simplistisch omdat het suggereert dat er tussen de golven geen feministes [4] actief waren, wat uiteraard onjuist is. Het denken in feministische golven is dus eerder een constructie om de maatschappelijke tendensen wat betreft vrouwenstrijd makkelijker te kunnen vatten, maar de realiteit is complexer.[5] Ook geldt deze beschrijving van feministische geschiedenis bijna uitsluitend voor westerse landen en kan de strijd voor vrouwenbevrijding in andere gebieden volledig anders (en niet gelijktijdig) verlopen, wat vaak vergeten of genegeerd wordt.
De zogenaamde Eerste Feministische Golf in westerse landen vond plaats in de tweede helft van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw. In die tijd was politieke gelijkheid van vrouwen en vooral stemrecht een belangrijk strijdpunt. We denken dan uiteraard aan de suffragettes – suffrage betekent stemrecht. Maar niet alle feministes vochten voor stemrecht. Anarcha-feministes zoals Emma Goldman bijvoorbeeld waren kritisch en hadden weinig geloof dat het recht van vrouwen om te stemmen voor politieke partijen de situatie waarin zij leefden grondig (genoeg) zou verbeteren. In België is het algemeen stemrecht voor vrouwen er uiteindelijk pas gekomen in 1948. Naast stemrecht was ook onderwijs voor meisjes een feministische eis uit die tijd. In België zijn het vooral Zoë de Gamond en haar dochter Isabelle Gati de Gamond die zich hiervoor hebben ingezet door over dit onderwerp te schrijven en door scholen voor minder begoede vrouwen en meisjes op te richten.
Tijdens de wereldoorlogen moesten feministes hun activiteiten tijdelijk staken. Vrouwen werden toen ingezet in beroepen die voorheen door mannen werden ingenomen, maar die nu door vrouwen uitgevoerd werden omdat de meeste mannen naar het front moesten. Echter, toen de oorlogen voorbij waren, werd van vrouwen verwacht dat ze “terug zouden keren naar de haard” omdat de mannen “hun” jobs terug wilden. Dit had een conservatieve backlash tot gevolg in de westerse landen. In de decennia die volgden was er een relatief grote welvaart in de westerse landen wat het mogelijk maakte dat een zeer groot deel van de gehuwde (middenklasse) vrouwelijke bevolking “thuis kon blijven” en dus niet buitenshuis ging werken omdat gezinnen rond konden komen met één inkomen. Maar dit voltijds huismoederschap en gezinnen met enkel een mannelijke kostwinner waren niet lang houdbaar en ook werden vrouwen dit beu omdat ze financieel afhankelijk werden van hun man en zelf helemaal instonden voor het huishouden wat hen binnen hield en weg van de publieke ruimte.
Eind jaren 1960 kwam er dan een reactie van vrouwen en brak de Tweede Feministische Golf aan. Feministes waren toen bezig met strijdpunten als “gelijk loon voor gelijk werk” (door bijvoorbeeld vrouwenstakingen zoals die van FN Herstal in 1966), abortus (illegaal in België tot 1990) en contraceptie, lesbianisme, geweld op vrouwen, het statuut van de vrouw en kinderopvang. In België ontstonden feministische groepen en organisaties zoals Dolle Mina, Marie Mineur, PAG, het VOK (Vrouwen Overleg Komitee), Sappho en de Fem-Soc groepen. Ook meer traditionele verzuilde vrouwenorganisaties en partijgebonden vrouwengroepen droegen hun steentje bij aan de vrouwenrechten. Het VOK organiseerde vanaf 1972 de eerste Vrouwendag op 11 november – niet te verwarren met de Internationale Vrouwendag die ieder jaar op 8 maart plaatsvindt – en doet dat nog steeds jaarlijks in een andere stad. In 2009 is Roeselare aan de beurt.[6] Veel jonge feministes denken dat “DIY feminisme” en “DIY activisme” iets specifiek van deze tijd is, iets dat zij/wij hebben uitgevonden, maar ook feministes uit de Tweede Golf pasten al DIY-principes toe in hun acties en projecten.[7] Feministes uit de jaren 1970 richtten bijvoorbeeld zelf vrouwengezondheidscentra op, en vrouwenhuizen, vluchthuizen, feministische cafés, boekhandels en uitgeverijen, ze publiceerden zelf tijdschriften en pamfletten, gaven cursussen zelfverdediging, elektriciteit of kunstgeschiedenis aan elkaar, etc.
Vanaf de jaren 1980 begonnen de meeste feministische organisaties professioneler te worden. Sommigen kregen subsidies wat hen meer financiële middelen gaf zodat ze stafmedewerkersters konden aannemen die zich voltijds met gender- en vrouwenstrijd konden bezig houden, i.p.v. enkel als vrijwilligerster in hun vrije tijd. Het nadeel was echter dat de feministische beweging minder vanuit een brede basis werkte en ondersteund werd. De top-down structuren van deze organisaties kunnen immers vervreemdend en uitsluitend overkomen. De mainstream (malestream) media-aandacht begon ook te minderen, mede omdat de acties vanaf het midden van de jaren 1970 serieuzer werden en minder ludiek en sensationeel. Ook kreeg het feminisme te kampen met een conservatieve maatschappelijke tendens wat bijvoorbeeld te merken was in de politieke leidsters/leiders die aan de macht kwamen: bijvoorbeeld Reagan als president in Amerika en Thatcher als eerste minister in het Verenigd Koninkrijk. Ook andere sociale bewegingen leden hieronder (hoewel ze dapper bleven doorvechten) en stilaan leek er een einde te komen aan de enorme massabewegingen. Maar natuurlijk was het (radicale) feminisme nog niet voorbij…
De Amerikaanse feministische schrijfster Naomi Wolf riep in de jaren 1990 op tot een Derde Feministische Golf in haar boek: Aan De Slag: Een Aanzet tot De Derde Feministische Golf (Engelstalige titel: Fire with Fire: The New Female Power and How It Will Change the 21st Century). Maar of er toen ook echt een Derde Golf is ontstaan, daarover zijn de meningen verdeeld. Volgens sommigen behoren het “cyberfeminisme” en het “girlpowerfeminisme” (waaronder de riot grrrl beweging gerekend wordt) die hun opkomst hadden in de jaren negentig tot deze nieuwe golf. Volgens anderen moet die Derde Golf er nog aankomen omdat er van een massabeweging nog niet echt sprake is geweest. Toch bestaan er vandaag de dag in België vele kleine feministische grassroots collectieven en projecten (FAB, FC Poppesnor, Riot Grrrl Collectief, VAMOS, Women On Barricades, Allez Les Filles, etc) en ook oudere feministische organisaties zijn nog steeds heel actief (het VOK, de Vrouwenraad, RoSa).[8] Wereldwijd zetten zeer veel feministes zich in voor vrouwenbevrijding en genderbevrijding. Want ook al is er al veel bereikt en veranderd in de vorige golven, toch is er nog veel werk en is collectieve actie nog steeds nodig.
Een kritiek op de Derde Golf is dat jonge feministes enkel individueel bezig zijn om de positie van vrouwen – en dus henzelf – te verbeteren. Er zou nog nauwelijks collectieve actie zijn. Het is inderdaad zo dat massale vrouwenbetogingen nu nog weinig voorkomen, maar massale betogingen zijn tegenwoordig ook voor andere sociale bewegingen vrij zeldzaam (behalve af en toe antioorlogsbetogingen). Er zijn bovendien nog andere manieren mogelijk om collectieve actie te voeren en daar wordt dan ook regelmatig gebruik van gemaakt door hedendaagse feministes. Ik denk eerder dat er een probleem bestaat van gebrek aan zichtbaarheid dan een gebrek aan collectieve actie. En in het geval van individuele feministes die solo-acties/initiatieven doen, is het misschien eerder uit noodzaak (omdat ze niemand anders vinden of kennen uit hun buurt om mee te doen) dan omdat ze postmoderne hyperindividualisten zijn die verkiezen om alleen te werken. Maar daar kan verandering in komen als er overal kleine collectieven opgericht worden die meer kunnen doen, aan (stevigere) netwerken en samenwerkingsverbanden gebouwd wordt en aan zelfpubliciteit gewerkt wordt om niet afhankelijk te zijn van berichtgeving door de staats-/commerciële/malestream media.
Zoals eerder gezegd kan het indelen van (westerse) feministische geschiedenis in golven problematisch en beperkend zijn. Ook buiten de golven kwam er immers veel activisme voor (het werk en de strijd van die feministes wordt zo dus onzichtbaar, genegeerd en ondergewaardeerd). Bovendien lijkt het soms alsof men derde golf feministes wil opzetten tegen tweede golf feministes en omgekeerd. De Derde Golf wordt als volledig anders afgeschilderd dan de Tweede Golf en als een reactie hiertegen, in plaats van een verderzetting en evolutie. Maar het afschilderen van derde golf feminisme als “postfeminisme”, als een reactie tegen de generatie van onze moeders, als individualistische carrièrevrouwen is niet meer dan een karikatuur en een valse veralgemening. Ja, er bestaat zoiets als “postfeminisme”, maar dat heeft niets met derde golf feminisme of postmodern feminisme te maken, of zelfs met feminisme in het algemeen (volgens mijn bescheiden mening). Het afschilderen van tweede golf feminisme als ouderwets, passé en te radicaal (bestaat dat dan? :-)) getuigt van even grote onwetendheid. Als we dichterbij kijken naar de verschillende periodes uit de feministische geschiedenis dan vertoont het feminisme uit de jaren 1970 en dat van nu zeker evenveel gelijkenissen als verschillen en bovendien zijn er ook allerlei verschillen (vb qua standpunten en manieren van werken) binnen iedere golf merkbaar. Het is dus belangrijk om onszelf goed te informeren over wat er vroeger gedaan en geschreven is en over wat er nu allemaal gebeurt zodat we van elkaar kunnen leren. Het is immers nodig dat we blijven samenwerken, jongere en oudere feministes, en onze strijd gezamelijk verderzetten.
Maar ook al is de terugval van feministisch activisme na iedere golf deels een interpretatie van de (patriarchale) geschiedschrijving en een verzwijging van de (kapitalistische) media, toch kunnen we ook niet ontkennen dat het feminisme momenteel een minder massale aanhang heeft dan in de jaren 1970. Nochtans is er nog zoveel te doen en daarvoor is een permanente brede feministische stroming nodig. Maar hoe kunnen we een grotere continuïteit verkrijgen en ons verzetten tegen of voorbereiden op backlashes, burn-outs, conflicten en generatieverschillen? Hoe gaan we van periodes van eb en vloed naar een inspirerende feministische overstroming die voor altijd onze samenleving en levens zal beïnvloeden en verbeteren en zich vlot kan aanpassen aan maatschappelijke evoluties? Ik denk dat DIY publiciteit/propaganda een grote rol zal (moeten) blijven spelen om meer potentiële geïnteresseerden te bereiken en aan te trekken, evenals het overal organiseren van bijeenkomsten, discussies, collectieven en acties. Ook het verzekeren van een lange “feministische loopbaan” voor de personen die al actief zijn of het willen zijn door alle nodige ondersteuning te bieden om burn-outs, conflicten of tijdsgebrek te verkomen. Langs de andere kant geloof ik niet dat kwantiteit moet primeren op kwaliteit: liever een kleinere groep zeer gedreven en radicale feministes, dan een grote massabeweging die heel gematigd is en niet zo veel uitvoert. Margaret Mead schreef ooit: “Never doubt that a small group of thoughtful, committed people can change the world, it’s the only thing that ever has.” (Wat niet wegneemt dat massale feministische actie zeer fijn zou zijn :-)). Vandaag de dag is er al een gigantisch grote groep feministes actief over de hele wereld, alleen zijn ze (nog) niet zo zichtbaar en verbonden. Dus hup, niet (af)wachten, aan de slag!
PS. Verwacht binnenkort ook nog een tekstje dat dieper ingaat op het zogenaamd Derde Golf Feminisme.
NOTEN
[1] Van de CD Feminist Sweepstakes (Mr Lady / Chicks On Speed Records, 2001). “F.Y.R.” staat voor Fifty Years of Ridicule.
[2] Eigenlijk gebruik ik niet zo graag “oorlogstaal” zoals de woorden “strijd” en “vechten voor/tegen”, maar bij gebrek aan beter… Lees het dus maar op een symbolische manier (of niet?).
[3] De feministische schrijftster Susan Faludi schreef hierover het boek: Backlash: The Undeclared War Against American Women.
[4] Ik gebruik in deze tekst “feministe(s)” als genderneutrale term. Een andere mogelijke genderneutrale term is “feministenes” zoals ook “vrijwilligerster”.
[5] Deze manier van het indelen van de (sociale) geschiedenis in elkaar opvolgende periodes die reacties zijn op de vorige periode wordt ook voor andere bewegingen en stromingen toegepast vb. in de kunstgeschiedenis.
[6] De website van het Vrouwen Overleg Komitee en de Vrouwendag is http://www.vrouwendag.be
[7] In feite kan DIY activisme nog veel verder in de geschiedenis teruggevonden worden: zie The Utopian Politics of Feminist Alterglobalisation Groups door Saskia Poldervaart. Online op: http://www.assr.nl/workingpapers/documents/ASSR-WP0601_000.pdf
[8] De websites van enkele hedendaagse feministische actiegroepen, collectieven en projecten (er bestaan er uiteraard nog veel meer):
AFOK (Autonoom Feministisch OnderzoeksKollectief): http://www.feminisme.be/afok
Allez Les Filles: radioshow in Luik: http://www.koolstrings.net/allezlesfilles.php
BOEH (Baas Over Eigen Hoofd) in Antwerp: www.baasovereigenhoofd.be
FAB (Feministische ActieBende) in Gent: http://www.feminisme.be/fab/
Famba in Gent: http://www.feminisme.be/famba
FC Poppesnor in Antwerp: http://www.feminisme.be/fcpoppesnor/
Feministische Leesgroep in Antwerp: http://leesgroepje.wikispaces.com/
Feministische Leesgroep in Gent: http://leesgroepgent.wikispaces.com/
Gender Action Group: http://www.genderactiongroup.net/
Genres Pluriels + Drag Kings of Brussels: http://www.genrespluriels.be/
Next Genderation Brussels: http://www.nextgenderation.net
Queerilla + Queer Gazet in Gent: http://www.queerilla.be
Riot Grrrl Collectief in Hasselt: http://www.rgcollectief.110mb.com
RoSa: bibliotheek en documentatiecentrum in Brussel: http://www.rosadoc.be
Scum Grrrls in Brussels: http://scumgrrrls.org
Tweede Sekse blog: https://tweedesekse.wordpress.com
VAMOS in Brussels: http://vamos.zeblog.com/
Vrouwenraad: http://www.vrouwenraad.be
Women On Barricades: Engelstalige discussiegroep in Luik: http://www.barricade.be
BIBLIOGRAFIE
Leplae, Joyca. Factsheet 3: De Tweede Feministische Golf in Vlaanderen. Brussel: RoSa, 2000. Online op: http://www.rosadoc.be/site/nieuw/pdf/factsheets/nr3.pdf
Maerten, Mieke. Factsheet 14: Feminisme en Feministische Stromingen. Brussel: RoSa, 2002. Online op: http://www.rosadoc.be/site/nieuw/pdf/factsheets/nr14.pdf
Michielsens, Magda. Gelijkheid en Ongelijkheid in België 1830-2005: 175 jaar vrouwen. Brussel: Raad van de Gelijke Kansen voor Mannen en Vrouwen, 2005.
Poldervaart, Saskia. The Utopian Politics of Feminist Alterglobalisation Groups. Online op: http://www.assr.nl/workingpapers/documents/ASSR-WP0601_000.pdf
Tieneke en Rymke. De Tweede Golf Voorbij? Gesprekken met negentien Vrouwen over hun Aktieve Jaren in de Vrouwenbeweging. Utrecht: Atalanta, 1992.
Third Wave Feminism blog: http://thirdwavefeminism.wordpress.com/
Van Mechelen, Renée. De Meerderheid Een Minderheid: de Vrouwenbeweging in Vlaanderen: feiten, herinneringen en bedenkingen omtrent de tweede golf. Leuven: Uitgeverij Van Halewyck, 1996.
Vanthienen, Annemie. Factsheet 28: De Eerste Feministische Golf in België. Brussel: RoSa, 2003. Online op: http://www.rosadoc.be/site/nieuw/pdf/factsheets/nr28.pdf
VOK. 25 vrouwendagen in beelden en woorden. Brussel: 1997.
Whisnant, Rebecca. Not Your Father’s Playboy, Not Your Mother’s Feminist Movement: Contemporary feminism in a porn culture. Online op: http://www.saidit.org/archives/jun06/article5.html
Withers, Deborah. Third Wave Feminism: a Response to Dominant Theorisations. Online op: http://www.metamute.org/en/html2pdf/view/10410
De Tweede Sekse Voorbij 
Geef een reactie