Feminisme kan ongelofelijk interessant, mooi, bevrijdend zijn en geweldige nieuwe inzichten bijbrengen over jezelf, de maatschappij en hoe die te veranderen. Maar het niveau van kennis over feminisme is vaak erg laag – logisch gezien er weinig feministische informatie beschikbaar is en de mainstream sterk antifeministisch bezig is. Ik zie vaak nog heel wat verwarring over zaken zoals feministische stromingen. Daarom alvast dit eerste overzicht. Het gaat zeker niet lukken om alles perfect te plaatsen en beschrijven, maar hopelijk helpt het toch wat 🙂 Without further ado…

Liberaal feminisme

Deze variant zou je ruwweg kunnen bestempelen als “binnen dit systeem” feminisme. Dat wil zeggen, de veranderingen die liberale feministes bepleiten lijken verwezenlijkt te kunnen worden binnen dit systeem. Dat is niet altijd zo, maar het klinkt haalbaar: gelijk loon voor gelijk werk, aanpakken van het glazen plafond… Er is typisch een meer individuele focus: we moeten individuele vrouwen vooruithelpen, zien dat vrouwen beter betaald worden en ook toegang hebben tot de hogere regionen van geld en macht. Alle vrouwen een job, een goed loon en kinderopvang.

Typisch aan deze stroming is ook een focus op empowerment. Empowerment wil zeggen: als vrouw moet je op je strepen staan, je niet laten doen, jezelf bij de bretellen jarretellen omhoogtrekken naar een beter bestaan. Dit is analoog aan het discours dat je hoort in rechtse kringen over mensen die arm zijn: die moeten zichzelf maar helpen en niet zo klagen, waar een wil is is een weg, wie niet waagt niet wint, niet zo lui zijn, etcetera. Binnen feminisme wordt liberaal feminisme door velen echter wel nog als een geldige stroming gezien. Liberaal feminisme heeft meer interessante varianten gehad in de geschiedenis, maar tegenwoordig is het maar een flauwe boel.

Sommige eisen en streefdoelen van liberaal feministes vallen samen met wat andere feministes willen, andere eisen daarentegen staan haaks op meer radicale eisen. Vrouwen in het leger bijvoorbeeld: is dat vooruitgang of wil dat gewoon zeggen dat er meer moordenaars beschikbaar zijn indien nodig? Als mensen worden doodgeschoten door mannen en vrouwen, hetero’s en holebi’s, is dat dan een overwinning van de diversiteit?

Bij de eis voor meer vrouwen in de regering of de bedrijfswereld is het minder eenduidig: langs de ene kant is het sowieso nuttig om te vechten voor toegang van vrouwen tot plaatsen waarvan ze worden uitgesloten, langs de andere kant zijn er veel feministes die een focus willen op het uitbouwen van alternatieven en die argumenteren dat je binnen deze maatschappij geen werkelijke bevrijding kan krijgen. En liberaal feminisme betekent dan dat veel energie verspilt wordt in het proberen bereiken van gelijkheid in een systeem dat fundamenteel ongelijk is.

Het woord systeem zelf valt niet al te veel binnen liberaal feminisme, omdat er juist niet veel nagedacht wordt in deze termen. Systeem, maatschappij, sociale groepen, dat zijn gewoon individuele mensen die individuele keuzes maken. Hoewel ik de laatste tijd toch een verschuiving merk: de term neoliberalisme is een beetje hip geworden – op zich niet slecht – en nu moet iedereen wel iets kritisch daarover zeggen, het blijft echter oppervlakkig.

Als mensen zelf niet weten welke stroming ze zijn, is het meestal dit, voor velen is dit de “eerste fase” van hun feminisme of het eerste waarmee ze in contact komen. Geïnstitutionaliseerde vrouwengroepen behoren meestal ook tot deze groep, dat zit in de aard van het beestje: voor groepen die van subsidies afhankelijk zijn is het van belang ergens toch te geloven dat ministers/de regering/… het goed voorhebben met de vrouwenbeweging en, met voldoende uitleg en lobbywerk, dan ook zullen begrijpen dat feminisme noodzakelijk is en dus steun en subsdidies verdient. Een geloof dat niet helemaal strookt met de realiteit, jammer genoeg.

Als je de woorden empowerment of gender mainstreaming of politiek haalbaar hoort vallen, zit je waarschijnlijk in een liberaal-feministische omgeving. Geen probleem, gewoon naar buiten wandelen en iets leukers gaan doen.

The feminine mystique has succeeded in burying millions of American women alive.
– Betty Friedan

The Feminine Mystique van Betty Friedan is zo’n beetje hét voorbeeld van een tweede golf liberaal feministisch boek. Het boek vertelt een echt probleem ondervonden door veel witte vrouwen in de VS, maar het mankeert een goede analyse qua klassisme en racisme. Op zich is het geen probleem als een boek slechts over een deel van de vrouwen gaat, dat is eigenlijk onvermijdelijk maar het probleem is dat wit middenklasse feminisme zowat de aandacht in de media bepaalt waardoor andere varianten van feminisme en de noden van andere groepen niet aan bod kunnen komen, en dat is wel problematisch.

Interessant is ook dat Betty Friedan zich verzette tegen de inclusie van lesbische vrouwen in de National Organisation of Women (NOW), want dat zou maatschappelijk niet haalbaar zijn. Dat is een veel voorkomende issue: de rechten van een aantal groepen opzij zetten om rechten voor een andere groep te winnen. Liberale feministes keren zich vaak af van andere feministes om meer goodwill te proberen krijgen van de mannelijk dominante samenleving, en dat wordt hen – terecht – niet altijd in dank afgenomen. Uitspraken als “Wij zijn niet van die tuinbroekdragende harige lesbiennes die mannen haten” en dergelijke zijn ook weer typisch uitsluitende liberaal-feministische uitspraken.

Radicaal feminisme

But a radical feminist is not just one who tries to live the good non-sexist life at home; she is one who is working politically in society to destroy the institutions of sexism.
– Anne Koedt

Voor sommige mensen heeft het woord radicaal een negatieve connotatie. De media gooien graag met woorden als radicaal en extreem om groepen te criminaliseren die niet passen in het plaatje van de heersende opinie en media. Radicaal betekent eigenlijk een aantal dingen die heel positief kunnen zijn, het wil bijvoorbeeld zeggen: radicaal afwijken van de heersende (patriarchale) mening. Radicale feministes willen seksisme effectief bestrijden, daarvoor kijken ze wat de echte problemen zijn, wat de oorzaken daarachter zijn, en hoe dan het best georganiseerd kan worden voor die oorzaken aan te pakken.

Radicaal betekent ook: terug gaan naar de basis, naar de wortels (radix betekent wortel). Radicaal-feministes gaan kijken naar de wortels van seksisme en willen die wortels verwijderen. Radicale feministes houden zich bezig met zaken zoals bewustzijnsvormingsgroepen, basisdemocratisch organiseren en vechten tegen seksueel geweld, prostitutie en pornografie. Moeilijke thema’s worden niet uit de weg gegaan bij radicaal feminisme, integendeel. In deze groep is het mogelijk om te denken en discussiëren over thema’s die men nergens anders durft oprakelen.

Historisch gezien is radicaal feminisme een stroming die het patriarchaat, de man / vrouw ongelijkheid als basis van alle vormen van ongelijkheid in deze maatschappij ziet. Hoewel dat dus problematisch klinkt, want waarom zouden we één bepaalde vorm van onderdrukking privilegiëren, zit er misschien toch iets in – er is enige evidentie uit de geschiedenis van het ontstaan van het patriarchaat dat deze m/v onderdrukking als basis heeft gediend voor gedragspatronen die dan tot andere onderdrukkingen geleid hebben. Het is natuurlijk extreem moeilijk om een goed beeld te krijgen van samenlevingen vroeger, zeker voor het schrift werd uitgevonden.

In de Amerikaanse context van de jaren 60-80 zou je twee deelstromingen kunnen onderscheiden: sociaal-constructivistisch radicaal-feminisme, en essentialistisch (cultureel) radicaal feminisme. Van het eerste wordt tegenwoordig door veel liberale / postmoderne academici ontkent dat het bestaan heeft, het is nochtans een zeer interessante stroming. De tweede wordt wel erkend en wordt dan meestal onmiddellijk afgedaan met “en die zijn essentialistisch dus slecht dus die slaan we over”.

Deze vorm van feminisme is echter sterk geëvolueerd en blijft relevant vandaag. De meeste “radfems” vandaag hebben niet zo’n strakke “gender op de eerste plaats” visie, en maken gebruik van kruispuntdenken. Een groot aantal van de zogenaamde vernieuwende inzichten van postmodern feminisme (zoals de sociale constructie van gender) zijn eigenlijk al veel langer gekend en afkomstig van radicaal feminisme. Ook kruispuntdenken (intersectionaliteit) is eigenlijk niet nieuw.

Sexuality is to feminism what work is to marxism: that which is most one’s own, yet most taken away.
– Catharine MacKinnon

Je zou radicaal feminisme ook kunnen vergelijken met marxisme maar dan met gender in plaats van werk als analyse-eenheid. De basis blijft de concrete materiële omstandigheden. Veel te simplistisch, maar er zit iets in. Een zeer uitgebreide analyse en poging tot synthese van marxisme en feminisme is ondernomen door Catharine MacKinnon in haar Toward a Feminist Theory of the State. Boeiend en heel leerrijk.

Radicaal feministes zijn bij de meest gehate feministes  omdat zij alle aspecten van de patriarchale maatschappij en de eis van seksuele beschikbaarheid van vrouwen in vraag durven stellen. Radicaal feminisme is een zeer nuttige vorm van feminisme die een enorme bedreiging is voor de status quo en juist daarom degene die het meest aangevallen, belachelijk gemaakt of doodgezwegen wordt.

In België was er voor zover ik weet niet veel radicaal feminisme te vinden (maar ik zal wel mis zijn, Belgische geschiedenis is nu eens niet deel van mijn expertise), in Nederland had je bijvoorbeeld Anneke Van Baalen en De Bonte Was. Radicaal feministische groepen tegenwoordig zijn eerder klein, maar leuk 🙂 Hedendaagse voorbeelden zijn bijvoorbeeld deze blog, de groep Feministisch en Links (FEL) en Scumgrrrls.

Een meer uitgebreide uitleg over radicaal feminisme en wat het kan betekenen in een hedendaagse context kan je hier vinden. Neem zeker ook eens een kijkje op radfem.org waar je gratis heel wat goede boeken kan downloaden.

“The true focus of revolutionary change is never merely the oppressive situations that we seek to escape, but that piece of the oppressor which is planted deep within each of us.”
– Audre Lorde

Anarchafeminisme

Het is belangrijk je denken en je persoonlijke leven te bevrijden, maar dit volstaat niet. Bevrijding is geen geïsoleerde ervaring ; het vindt plaats in verbinding met andere mensen. Er zijn geen individuele ‘bevrijde vrouwen’.
– Peggy Kornegger

Anarchafeminisme is een wat genegeerde stroming die wel wat meer aandacht verdient. Het is niet echt een stroming die veel bekende academici heeft voortgebracht of mensen die op tv iets doms willen zeggen, vandaar ook het gebrek aan bekendheid. Anarchafeminisme staat haaks op ongeveer alles wat in de mainstream belangrijk wordt gevonden: strakke hiërarchieën, dominantie, status, geld. Persoonlijk heb ik veel geleerd van anarchafeministes, veel inzichten in seksisme en liefde voor niet-hiërarchisch organiseren heb ik aan hen te danken.

Mijn collega Rebelsister heeft hier al een prima inleiding over geschreven en op deze blog staat ook een belangrijke tekst van Peggy Kornegger. Anarchafeminisme is een stroming die probeert de anarchistische principes in de praktijk te brengen – feminism practices what anarchism preaches – en tevens binnenin de brede anarchistische beweging wat broodnodig feminisme binnen te brengen.

Anarchafeminisme en radicaal feminisme passen prima bij elkaar omdat ze beide op zoek zijn  naar een nieuwe wereld, een ander systeem, in plaats van te stoppen bij kleine wijzigingen aan de huidige toestand (wat meer loon, wat meer ouderschapsverlof, wat meer vrouwen op hogere posities). Voorbeelden uit Nederland zijn de Dolle Mollies en Atalanta. In België hadden we Mujeres Libres en de Feministisch Anarchistische Madammen, maar die laatste zijn jaren geleden gestopt. Jammer, maar dat heeft dan weer geleid tot het oprichten van FEL – one door closes, another door opens… Er zijn ook veel anarchafeministes die niet expliciet in feministische groepen verenigd zitten waardoor het moeilijker is daar iets over te vinden. Quiet Rumours is een interessante verzameling anarchafeministische teksten.

FemSoc – socialistisch feminisme / feministisch socialisme

Het is moeilijk om deze stroming eenvoudig te plaatsen. Ze bestaat al heel lang en heeft heel wat varianten gekend. Alexandra Kollontai en Clara Zetkin waren revolutionairen die je tot deze stroming kan rekenen, en misschien ook Qiu Jin, een Chinese revolutionaire.

Om het heel eenvoudig te stellen kan je zeggen dat socialistisch feminisme als uitgangspunt heeft dat de materiële basis het meest fundamenteel is voor vormen van uitbuiting te laten voortbestaan en dus ook om die aan te pakken en te laten verdwijnen. Daarbij hoort natuurlijk een analyse van hoe die toestand ontstaan is, met een methode die we historisch materialisme noemen. Het verder bestaan van uitbuiting heeft volgens meer moderne marxisten ook te maken met beïnvloeding van de geesten van mensen, zoals het creëren van een hegemonisch geloof in het kapitalisme.

FemSoc is een combinatie van feminisme en socialisme, maar welk feminisme en welk socialisme, dat kan nogal eens veranderen. Het kan gaan van een feminisme dat totaal is opgegaan in het socialisme, zodat het niet meer is dan een lichte bijsturing (ook aandacht voor de positie van vrouwen binnenin marxisme, vrouwen worden een beetje meer / anders onderdrukt dan mannen), tot een feminisme dat op eigen termen allianties zoekt en een synthese probeert te maken tussen socialisme en feminisme. Geen gemakkelijke taak, zowel theoretisch als praktisch. Wat in de praktijk moeilijk is, is dat de mannen binnenin socialistische groepen nogal eens wat weerstand hebben tegen feminisme.

In België en Nederland had je vroeger een heel levendige FemSoc stroming, in organisaties zoals Dolle Mina, Groep Rooie Vrouwen, en heel erg veel tijdschriften (met interessante teksten, een dagje gaan grasduinen in vrouwenarchieven is echt de moeite). In België heb je nog FemSoc binnenin enkele socialistische organisaties, apart bestaande vind je het weinig. FEL heet niet voor niets Feministisch en Links, dat wel 🙂 Een leuke introductie is Feminisme en socialisme van Anja Meulenbelt, te vinden in tweedehandszaken en nog steeds relevant maar ik zou toch graag een nieuwe versie zien 🙂 Een wat meer uitgebreide analyse vind je in Women and the Politics of Class door Johanna Brenner. En zoals eerder vermeld, Toward a Feminist Theory of the State is een geweldig boek.

Womanisme / Zwart feminisme / Antiracisme en feminisme

The most general statement of our politics at the present time would be that we are actively committed to struggling against racial, sexual, heterosexual, and class oppression, and see as our particular task the development of integrated analysis and practice based upon the fact that the major systems of oppression are interlocking.
– Combahee River Collective Statement, 1977

Sojourner Truth. Harriet Tubman. Ida B. Wells. Angela Davis. bell hooks. Alice Walker. Carmen Velazquez. Maya Angelou. Audre Lorde. Cellestine Ware. Barbara Smith. Patricia Hill Collins. Stuk voor stuk interessante schrijfsters en/of activisten, bepalend voor veel van onze opvattingen over feminisme vandaag. Toch zijn ze niet zo bekend.

Zwart feminisme ligt aan de grondslag van heel veel wat feminisme is en doet, veel van de actieve bewegingen en golven zijn deels ontstaan uit de bevrijdingsstrijd, anti-apartheid, anti-slavernij, Black Power… Waarom is dat niet geweten? Heel simpel: racisme. De geschiedenis van vrouwen is al weinig bekend, de geschiedenis van zwarte vrouwen nog veel minder.

Zwart feminisme één stroming noemen is totaal verkeerd. Juister is te zeggen dat er overal ter wereld verzetsbewegingen geweest zijn en nog zijn, vele onderbelicht, en dat zwarte feministes actief zijn in veel stromingen die vaak verkeerdelijk als “wit” gezien worden. Audre Lorde was een bekende lesbische, zwarte én radicale feministe bijvoorbeeld. Het Combahee River Collective was een zwarte lesbische groep. bell hooks en Angela Y. Davis, elk op een heel andere manier, belichten de kruispunten van klassisme, racisme en seksisme.

Feminism is not simply a struggle to end male chauvinism or a movement to ensure than women have equal rights with men. It is a commitment to eradicating the ideology of domination that permeates Western culture on various levels–sex, race, and class, to name a few—and a commitment to reorganizing U.S. society so that the self-development of people can take precedence over imperialism, economic expansion, and material desires.
– bell hooks

Vanuit witte feministes verloopt de aandacht voor zwart feminisme als volgt: eerst er jarenlang geen aandacht aan besteden, dan ergens kritiek krijgen en in de verdediging schieten of snelsnel wat aanpassingen maken. Het is zoals een panel met tien mannen en dan op het laatste moment nog een vrouw zoeken en klagen dat er gewoon niet genoeg vrouwelijke experts zijn. In België is de genderstudies afgeschaft, maar wat vaak gebeurt in genderstudies is een soort tokenism: 10 lessen over literatuur en feminisme, één van de lessen is dan gewijd aan zwarte literatuur – diversiteit volgens het boekje, zeg maar.

Er zijn een groot aantal interessante blogs en teveel goeie boeken. Bijvoorbeeld Sisters of Resistance, Racialicious, Feminist Theory From Margin To Center, Women, Race and Class… In België centreert een deel van de strijd zich momenteel rond het torenhoge racisme dat Moslims ondervinden. Er is een hoofddoekenverbod dat wordt aangevochten, vooral vanuit de groep Baas Over Eigen Hoofd. Er is nog heel wat racisme binnen de feministische beweging en problemen en clashes rond visies, wat wel eens tot geanimeerde debatten leidt. Als een leeuw in een kooi is een vrij recent uitgebracht boek met een collectie teksten van schrijvers en activistes.

Andere stromingen

What is a lesbian? A lesbian is the rage of all women condensed to the point of explosion.
– Radicalesbians

Waar is het stuk over lesbisch feminisme? En waar is ecofeminisme? Postmodern feminisme? Cultureel feminisme en écriture feminine, moslimfeminisme, transfeminisme… Ik kon in een inleiding niet alles aan bod laten komen en over sommige stromingen voel ik me ook niet bekwaam genoeg / de juiste persoon om erover te schrijven.

Update: zie de nieuwe stukken

Wordt vervolgd… opmerkingen en suggesties altijd welkom!

UPDATE – het woord “blank” stond op sommige plaatsen nog in de tekst, dit is vervangen door wit.